Wat bedoelen we met “weerbaarheid”?
Gevraagd naar een definitie van het woord weerbaarheid, zullen de meeste mensen een omschrijving geven in de trant van: “voor jezelf op kunnen komen” en daarbij zullen ze dan vaak een beeld voor ogen hebben van pestgedrag in een groep kinderen waartegen een kind dat weerbaar is zich dan kan verweren.
Op de site van het NCJ (Nederlands Centrum Jeugdgezondheid) wordt het begrip weerbaarheid goed omschreven: “In staat zijn met de eisen van de samenleving om te gaan, zelfstandige keuzes kunnen maken en met tegenslagen kunnen omgaan.” Er wordt uitgelegd dat er drie componenten zijn van weerbaarheid, namelijk: veerkracht, zelfvertrouwen en assertiviteit. Onder veerkracht wordt dan verstaan: het kunnen omgaan met tegenslag; onder zelfvertrouwen: het kunnen maken van keuzes vanuit jezelf en onder assertiviteit: het kunnen verwoorden van je eigen gedachten en gevoelens. De definitie van weerbaarheid van het NCJ is wat mij betreft een mooie, complete weergave van wat weerbaarheid zoal inhoudt.
Dat weerbaarheid veelal meteen wordt geassocieerd met pestsituaties waarmee kinderen te maken kunnen krijgen, zal helaas te verklaren zijn door het feit dat pestgedrag in groepen kinderen een veel voorkomend verschijnsel is…….
Pestgedrag is geen incident
Uit onderzoek is gebleken dat in veel groepen pestgedrag voorkomt. Niet alleen vroeger, maar ook nu. Niet heel af en toe, maar regelmatig. In groepen op scholen, maar ook bij sportclubs en verenigingen is pestgedrag geen uitzonderlijk gedrag.
Hieronder wat cijfers vanuit onderzoek afkomstig van de site “stop pesten nu” over pesten op scholen.
- In 2016 geeft 10 procent van de basisschoolleerlingen aan dat zij slachtoffer geweest zijn van pesten. Hiervan geeft bijna 8 procent aan maandelijks gepest te zijn en bijna 3 procent wekelijks. (Monitor Sociale Veiligheid, 2016).
- 1 op de 10 kinderen, 2 tot 3 kinderen per schoolklas, geeft aan te worden gepest (onderzoek van het CBS)
De cijfers tonen dus aan dat pestgedrag in groepen op basisscholen zeer regelmatig voorkomt. Ieder kind zal dus ervaringen hebben met pestgedrag, als slachtoffer van pesten, als pester of als omstander bij het pesten. Maar……wat maakt nu dat pestgedrag in groepen zo frequent voorkomt? Hoe is dit te verklaren?
Het proces van groepsvorming
Om te kunnen verklaren waarom pestgedrag in groepen veel voorkomt en hoe dit gedrag kan ontstaan, is het goed om iets meer te vertellen over hoe een proces van groepsvorming verloopt.
Bruce Tuckman, een Amerikaanse sociaal psycholoog, beschreef in zijn model 5 fasen van groepsvorming. Ik geef een korte beschrijving van de fasen van groepsvorming zoals dat verloopt voor een groep kinderen van een schoolklas.
- Forming: De kinderen moeten elkaar nog leren kennen en zijn bezig hun plek in de groep te vinden.
- Storming: Verschillen worden duidelijk. Kinderen gaan zich profileren en krijgen conflicten met elkaar. De grenzen worden opgezocht.
- Norming: De groepsnormen staan vast. Het is duidelijk wie de leiding heeft. Kinderen zijn loyaal aan de leiders.
- Performing: Kinderen zijn goed op elkaar ingespeeld en weten wat ze aan elkaar hebben.
- De groep heeft minder sturende leiding nodig.
- Adjourning: De fase waarin de groep weer wordt opgeheven.
De beschreven fasen worden doorlopen, alvorens een goede groep kan ontstaan. In de eerste twee fasen worden gedragsregels afgesproken en afspraken gemaakt over taken en verantwoordelijkheden. Ook de conflicten in de storming-fase dragen bij aan het ontstaan van een “goede groep”. De leerkracht van de groep kan, juist in deze fase, de kinderen leren hoe ze met conflicten om kunnen gaan.
Een goede groep
Een “goede groep”, is een groep die op het niveau van performing acteert. De “goede groep” wordt gekenmerkt door een gevoel van veiligheid en wederzijds vertrouwen. Er is openheid. Het is er gezellig. Kinderen werken serieus aan hun taken en kunnen goed samenwerken. De kinderen in de groep zijn weerbaar. Ze durven zichzelf te zijn, hun mening te geven en conflicten die er zijn, worden goed opgelost. Daardoor zal pestgedrag er veel minder voorkomen. Als het toch voorkomt zal de leerkracht er direct op inspelen en samen met de groep tot goede oplossingen komen, die ervoor zorgen dat het pestgedrag stopt.
Een verstoord groepsproces
Als in de storming-fase niet op een goede, positieve manier leiding wordt gegeven aan het groepsproces, zullen de fasen van norming en performing niet worden bereikt. Er zal geen “goede groep” ontstaan. Er kan veel concurrentie en een machtsstrijd ontstaan. In zo’n groep is er meestal veel spanning en allerlei pestgedrag zal erg makkelijk de kop op steken. Fysiek pesten, verbaal pesten en buitensluiten komen dan regelmatig voor.
Wat doen scholen om pesten te voorkomen?
Als een schoolteam op een gestructureerde manier aan de groepsvorming werkt, kan veel pestgedrag zo-wie-zo voorkomen worden. Gelukkig is dit ook op veel scholen het geval. Alle scholen werken met een methode voor sociaal-emotionele vorming van kinderen en deze methodes bieden veel aanknopingspunten om de groepsvormingsprocessen, als school en in de groepen, goed te doorlopen. Ook wordt door de lessen sociaal-emotionele vorming de weerbaarheid van kinderen in algemene zin vergroot.
Met dit alles is niet gezegd dat pestgedrag dan nooit meer voorkomt. Dat kan ook in de beste groepen nog wel eens de kop opsteken. Maar, zoals gezegd, kan dit door alerte leerkrachten in de kiem worden gesmoord. Hiervoor wordt ook op alle scholen een pestprotocol gehanteerd, waarin duidelijk is vastgelegd welke stappen worden ondernomen als er sprake is van pesten. Op de meeste scholen is ook een anti-pestcoördinator aangesteld, die ervoor zorgt dat het beleid tegen pesten op de school goed in de praktijk wordt uitgevoerd.
Ook gebruiken veel scholen de monitor sociale veiligheid. Met deze tool kan goed in beeld worden gebracht of het klimaat op de school veilig is en of en zo ja, in welke mate, pestgedrag wordt ervaren door kinderen. Met de uitkomsten van de monitor kunnen vervolgens interventies gepland worden.
Knelpunten voor scholen
Als een school er gestructureerd aan werkt om pestgedrag te voorkomen, zal sociaal en weerbaar gedrag de norm van de school worden. Soms kan het echter voor scholen wel lastig zijn om hieraan voldoende prioriteit te blijven geven. Dit is niet goed te praten, maar soms wel te verklaren. Een school moet namelijk heel erg veel. Er worden van alle kanten erg veel verantwoordelijkheden op het bordje van de scholen gelegd. Kinderen moeten genoeg bewegen, gezond eten, zich muzikaal ontwikkelen, goede burgers worden, projecten uitvoeren en ook nog “gewoon” leren. Er wordt als vanzelfsprekend van de scholen verwacht dat zij hun opvoedende taak in al die zaken oppakken. Maar het is alles bij elkaar wel heel veel. Scholen doen er goed aan om hun prioriteiten te stellen, anders kunnen ze al die dingen slechts half doen. En af-en-toe een anti-pestprojectje doen, is niet hetzelfde als een gestructureerd anti-pestbeleid uitvoeren en planmatig werken aan de sociaal emotionele weerbaarheid van kinderen.
Helaas is het zo dat er momenteel ook een groot tekort is aan leerkrachten in het onderwijs. Dit heeft regelmatig vervelende gevolgen voor scholen. Zo is het een serieus probleem dat voor de vervanging van een zieke leerkracht vaak veel verschillende mensen achtereenvolgens voor een groep staan. Een groep die goed draaide, kan daardoor dan namelijk weer terugvallen in de storming-fase, met alle gevolgen van dien.
Samen pestproblematiek aanpakken
Het is mogelijk om pestgedrag in een groep effectief aan te pakken als dit zich voordoet. Het is hiervoor belangrijk dat alle betrokkenen met elkaar gaan overleggen en samenwerken. Vanuit de school kunnen de leerkracht van de groep waarin pestgedrag voorkomt, de anti-pest coördinator en de directie betrokken zijn. In overleg met de kinderen van de groep en de ouders, kunnen de problemen die spelen besproken worden en een plan van aanpak kan worden opgesteld en uitgevoerd. Het is hierbij belangrijk om altijd te kiezen voor een respectvolle aanpak naar alle betrokkenen bij de pestsituatie en niet te handelen vanuit verwijten en schuldvragen. Als alle betrokkenen samen optrekken kunnen de problemen die spelen heel vaak goed worden opgelost.
Het belang van weerbaarheid voor het leren
Er is nog een argument dat maakt dat, ondanks de “erg volle bordjes”, het toch een verstandige keuze is voor scholen om het werken aan de sociaal-emotionele weerbaarheid van hun leerlingen, hoog op de prioriteitenlijst te zetten. In onveilige groepen, waarin sprake is van een verstoord groepsproces, is het erg lastig voor kinderen om in voldoende mate tot leren te komen. Veiligheid in een groep is namelijk een basisvoorwaarde om tot leren te komen. Dus een school die goede leerresultaten nastreeft (en welke school doet dat niet?) doet er goed aan om de sociaal-emotionele opvoeding van de leerlingen steeds centraal te blijven stellen in het onderwijs aan de kinderen.
Weerbaarheid kun je trainen
Net als rekenen, taal en lezen is weerbaarheid leerbaar. Ook voor weerbaarheid geldt, net zoals voor die andere schoolvakken: “oefening baart kunst”. En ondanks dat er veel valkuilen en bedreigingen zijn voor scholen om dit te realiseren, zijn er wat mij betreft, nog meer mogelijkheden om er als school voor te zorgen dat de kinderen van de school, na acht jaar onderwijs op die school, als weerbare, sociale kinderen van school gaan en zo op een goede manier de overstap van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs kunnen maken. En, nog veel belangrijker, dat er voor deze kinderen een stevige basis is gelegd om zich verder te ontwikkelen tot een gelukkig mens, die stevig in zijn schoenen staat.
